Rola i znaczenie różnych rodzajów dowodów w postępowaniu karnym

Bardzo ważną rolę w każdym postępowaniu karnym odgrywa zgromadzony materiał dowodowy. W polskiej procedurze karnej wyróżniane są dwie, zasadnicze grupy dowodów: tzw. dowody osobowe (czyli zeznania świadków, wyjaśnienia oskarżonego, opinie biegłych) oraz dowody rzeczowe (mogą być nimi właściwie wszystkie przedmioty, ślady materialne i niematerialne, których zabezpieczenie jest możliwe - jedynie przykładowo można wymienić ślady DNA, linii papilarnych itp.)

Trzeba podkreślić, że materiał dowodowy w postępowaniu karnym powinien być gromadzony zgodnie z zasadami naukowymi. Nie tylko ze względu na interesy stron - wymaga tego przecież także dobro wymiaru sprawiedliwości. Należy przecież dążyć do ustalenia prawdziwego, zgodnego z rzeczywistością przebiegu zdarzeń. Błędnie zabezpieczony ślad czy nieprawidłowo sporządzona opinia biegłego nie pozwala na spełnienie tego warunku.

Poprawność przeprowadzanych czynności powinien oczywiście weryfikować Sąd, który wyrokując dokonuje oceny zgromadzonego materiału. Oskarżony oraz jego obrońca powinni baczyć natomiast, by ewentualne uchybienia nie umknęły uwadze Sądu. Także pokrzywdzony przestępstwem (szczególnie gdy występuje w roli oskarżyciela posiłkowego) oraz jego pełnomocnik powinni zwracać uwagę na wszelkie nieprawidłowości.

Aby skorzystać z jakiegokolwiek dowodu w postępowaniu karnym (niezależnie od tego, czy dowód taki miałby służyć obronie oskarżonego, czy stanowił by materiał go obciążający), kluczowe znaczenie ma sposób jego uzyskania. Konieczne jest dokonanie tzw. zabezpieczenia materiału dowodowego a następnie jego analizy i prezentacji.

Ujawnianie, zabezpieczenie, a następnie poprawna analiza i zrozumiała prezentacja dowodów to czynności trudne, podatne na błędy funkcjonariuszy policji czy innych osób obcujących z materiałem dowodowym wynikające czy to z nieuwagi czy przyczyn zewnętrznych. Każda czynność powinna być jednak wykonana zgodnie z zasadami odpowiednimi dla danego rodzaju śladu. Niedochowanie zasad prawidłowego obchodzenia się z materiałem mającym stanowić dowód w sprawie może skutecznie zaprzepaścić jego wartość. Ślad nieprawidłowo zabezpieczony, przechowywany, bądź przeanalizowany przez biegłego w nieprawidłowy sposób nie powinien stanowić dowodu w sprawie.

Formułowaniem poprawnych technik i taktyk zabezpieczania dowodów, określaniem poprawnych metodologii analizy śladów poszczególnego rodzaju zajmuje się nauka kryminalistyki. Wiedza z zakresu kryminalistyki może pozwolić więc na zidentyfikowanie problemów, błędów czy niespójności w prezentowanych przed Sądem opiniach biegłych i dowodach rzeczowych.

Omówione zostaną wybrane zagadnienia i potencjalne problemy w zakresie dowodów w postępowaniu karnym, o których należy pamiętać w danych przypadkach.

Oględziny miejsca zdarzenia i przeszukanie

• Oględziny i zabezpieczanie dowodów

  Art. 207 §1 kodeksu postępowania karnego stanowi, że "w razie potrzeby dokonuje się oględzin miejsca, osoby lub rzeczy". Potrzeba taka może wynikać zwłaszcza z konieczności zabezpieczenia śladów wcześniejszego zdarzenia - uważa się przy tym, że każde zdarzenie pozostawia po sobie ślady, natomiast ich zabezpieczenie jest kwestią możliwości technicznych i umiejętności osób tego dokonujących. Nauka kryminalistyki stoi na stanowisku, że nie istnieje "zbrodnia doskonała", a jedynie niedoskonałe metody zabezpieczenia śladów. Oczywiście, nieprawidłowe zabezpieczenie dowodów ma znaczenie nie tylko dla skuteczności oskarżenia, ale i obrony - wykazując nieprawidłowości przy zabezpieczeniu materiału dowodowego można starać się podważyć jego wartość dowodową niezależnie od jego znaczenia. Oględziny w rzeczywistości nie mają jednak wiele wspólnego z ich wizją znaną z wytworów kultury popularnej.

  Najbardziej skomplikowane są czynności związane z oględzinami miejsca zdarzenia. W wypadku oględzin rzeczy (np. narzędzia przestępstwa) lub osób (np. podejrzanej osoby) nie występuje bowiem tak wiele czynników zewnętrznych. Badając miejsce zdarzenia trzeba na przykład w umiejętny sposób oddzielić elementy istotne dla zdarzenia (mając jakąś wiedzę o tym, co miało się wydarzyć, należy zastanowić się m.in. nad tym, gdzie można znaleźć tego ślady) od elementów tła (przecież nie każdy przedmiot znaleziony w mieszkaniu, w którym doszło do zdarzenia, będzie miał znaczenie dla sprawy).

  Oględziny mają zwykle kluczowe znaczenie dla zabezpieczenia dowodów. Zwykle mogą być przeprowadzone tylko jeden raz (skuteczność tzw. powtórnych oględzin jest wątpliwa - większość śladów jest zacieranych w trakcie pierwszych oględzin). Należy więc przy ich prowadzeniu przestrzegać wielu zasad, związanych np. z kolejnością zabezpieczania śladów różnego rodzaju, z poruszaniem się po miejscu zdarzenia itp.

• Kiedy można mieć do czynienia z oględzinami?

  Jest wiele sytuacji, w których oględziny przeprowadzone przez policję będą miały bezpośredni wpływ na naszą sytuację. Niezależnie od tego, czy znajdujemy się w pozycji podejrzanego czy pokrzywdzonego przestępstwem, warto jest zwrócić uwagę na to, by czynności te przeprowadzono rzetelnie i prawidłowo. Jedynie przykładowo wskazać można włamanie do miejsca zamieszkania czy pracy, wypadki komunikacyjne - zabezpieczenie śladów w tych przypadkach (może to być np. odcisk buta pod oknem mieszkania czy ślady hamowania) może umożliwić skuteczną obronę własnych praw.

  Posługując się dalej przykładem włamania do miejsca naszego zamieszkania - pamiętajmy na przykład o tym, by po jego wykryciu niezwłocznie wezwać policję i pod żadnym pozorem nie sprzątać żadnych pomieszczeń. Jest to w zasadzie uniwersalna rada: jeżeli oględziny mają odnieść pożądany skutek, nie wolno nam ingerować w miejsce zdarzenia. Jest wiele śladów, których nie widać gołym okiem, a które przy odpowiednim podejściu można ujawnić i zabezpieczyć do późniejszego wykorzystania w procesie karnym.

• Niektóre problemy związane z oględzinami

  Oględziny są czynnością złożoną i trudną, a dodatku zazwyczaj niepowtarzalną. Wiele więc zależy od jej prawidłowego i rzetelnego przeprowadzenia. Podsumowując, warto wskazać że:

  • konieczne jest odpowiednie zabezpieczenie samego miejsca oględzin; ograniczenie przestrzeni, która będzie oględzinom podlegać. Niejednokrotnie zbyt wąsko wybrana przestrzeń uniemożliwia zabezpieczenie śladów, które leżą nieco dalej.
  • należy odpowiednio poruszać się po miejscu oględzin; stopniowo i cierpliwie analizować kolejne jego fragmenty tak, by nie zadeptywać śladów.
  • należy odpowiednio dobrać kolejność zabezpieczania śladów; zabezpieczenie śladów DNA może być np. niemożliwe po tym, jak wykorzystane zostaną środki chemiczne ujawniające inne ślady.
  • należy prowadzić szczegółową dokumentację wszystkich czynności; koniecznie trzeba sfotografować całe miejsce oględzin, zarówno ogólny jego wygląd jak i szczegółowe elementy.
  • dokumentować należy także każdą przeprowadzoną czynność w odpowiednich protokołach; protokół oględzin powinien zawierać czytelny opis wszystkiego, co dzieje się na miejscu oględzin. Powinien też w jasny sposób opisywać jakie ślady lub przedmioty zostały odnalezione, jaki numer im nadano i w jaki sposób je zabezpieczono. Protokół muszą także podpisać wszystkie osoby, które uczestniczyły w czynnościach.

• Przeszukanie

  Przeszukanie to czynność tylko pozornie przypominająca oględziny. W tym wypadku nacisk jest położony na poszukiwanie pewnych konkretnych przedmiotów (np. substancji zakazanych lub innych przedmiotów pochodzących z przestępstwa). W wypadku przeszukania nie trzeba więc w tak wysokim stopniu obawiać się zatarcia śladów - w tym wypadku to nie one są bowiem poszukiwane.

  Przeszukanie w miejscu zamieszkania można rozpocząć tylko za dnia (w godzinach od 6 rano do 10 wieczorem) i ma prawo być przy nim obecny lokator mieszkania (lub inna wskazana osoba).