Przesłuchania (dowody osobowe)

Odrębną kategorię dowodów stanowią dowody osobowe - pochodzące z przesłuchań świadków czy podejrzanych/oskarżonych. Zeznania świadka lub wyjaśnienia oskarżonego stanowią zwykle istotny wkład w zgromadzony materiał dowodowy.

Warto wskazać na różnicę - świadkowie składają "zeznania", przy czym mają obowiązek mówienia prawdy pod groźbą odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań. W wypadku podejrzanego lub oskarżonego, mowa jest o jego "wyjaśnieniach", co do których nie ma takiego rygoru. Każda osoba wezwana do stawiennictwa w charakterze świadka ma obowiązek złożenia zeznań i odpowiedzi na pytania (chyba, że zachodzą przesłanki uprawniające go do odmowy składania zeznań - np. gdyby ich treść mogła narazić świadka lub osoby mu najbliższe na odpowiedzialność za przestępstwo).

Podejrzany/oskarżony ma natomiast prawo odmowy składania wyjaśnień, i to bez podania przyczyny. Jeżeli osoba później podejrzana i oskarżona zostanie najpierw przesłuchana jednak w charakterze świadka (a dopiero później zostanie jej postawiony zarzut karny), to jej zeznania nie mogą być wykorzystane.

Przesłuchanie może mieć miejsce w toku postępowania przygotowawczego, zanim sprawa trafi do sądu. Na sądowym etapie postępowania zwykle powtarza się część lub wszystkie przesłuchania już na sali sądowej (aby Sąd mógł bezpośrednio zetknąć się ze świadkiem i zadać mu dodatkowe pytania).

Celem każdego przesłuchania powinno być natomiast uzyskanie jak najbardziej szczegółowych, wypowiedzianych szczerze i zgodnych z prawdą wypowiedzi osób przesłuchiwanych co do faktów mających znaczenie dla postępowania karnego.

Swoboda wypowiedzi

Naczelną zasadę prowadzenia każdego przesłuchania stanowi konieczność zagwarantowania przesłuchiwanemu tzw. swobody wypowiedzi. Chodzi o to, by osoba taka mogła w sposób swobodny i zgodny z własnymi intencjami wypowiedzieć się co do wszystkich istotnych faktów.

Ogólne zasady przesłuchań określa art. 171 Kodeksu postępowania karnego. W §7 zawarto regulację, iż treść jakiegokolwiek przesłuchania przeprowadzonego w warunkach wyłączenia swobody wypowiedzi nie może stanowić dowodu.

Orzecznictwo sądów wypracowało pewne wskazania co do tego, jakie okoliczności powodują wyłączenie swobody wypowiedzi. Przykładowo wskazać można, iż niedopuszczalne jest przesłuchiwanie osoby nietrzeźwej (w jakimkolwiek stopniu), znajdującej się w stanie głodu narkotycznego, czy w stanie szoku (np. tuż po zabiegu medycznym).

Najbardziej jaskrawe przyczyny wyłączenia swobody wypowiedzi wymieniono w art. 171 §5 k.p.k. - zgodnie z jego treścią niedopuszczalne przy przesłuchaniu jest stosowanie przemocy (fizycznej lub psychicznej), gróźb, hipnozy czy narkoanalizy (przesłuchiwania z wykorzystaniem substancji chemicznych).

Katalog czynników wyłączających swobodę wypowiedzi nie jest zamknięty. Mogą pojawić się różne specyficzne okoliczności powodujące, że w danej sytuacji zeznania lub wyjaśnienia nie są złożone w pełni dobrowolnie. Inne taktyki przesłuchania mogą być stosowane, jednakże organ przesłuchujący jest obowiązany do dbania o zagwarantowanie właśnie swobody wypowiedzi osoby przesłuchiwanej.

Zakaz wykorzystywania notatek służbowych

Artykuł 174 Kodeksu postępowania karnego ustanawia zakaz tzw. substytucji zeznań świadków i wyjaśnień oskarżonego treścią pism, zapisków czy notatek urzędowych.

Aby treść zeznań lub wyjaśnień mogła być wykorzystana procesowo, konieczne jest zabezpieczenie tego dowodu zgodnie zasadami przewidzianymi w kodeksie postępowania karnego - poprzez sporządzenie protokołu przesłuchania.

Wymóg sporządzenia protokołu z przesłuchania świadka i oskarżonego jest zaś przewidziany wprost w art. 143 §1 pkt. 2 k.p.k. Wymogi formalne co do treści samego protokołu przesłuchania zawiera zaś art. 158 k.p.k. Jeżeli więc czynność przesłuchania została przeprowadzona lecz nie została zaprotokołowana lub została zaprotokołowana nieprawidłowo - treść uzyskanych zeznań lub wyjaśnień nie nadaje się do procesowego wykorzystania.

Zwykle jednak z rozmów z obecnymi na miejscu zdarzenia osobami funkcjonariusze sporządzają notatki służbowe. Zawierają one najczęściej dane zastanych na miejscu osób oraz podsumowanie tego, co te osoby twierdziły. Podobną notatkę sporządza się z tzw. rozpytań. Należy jednak podkreślić, iż tego rodzaju notatki nie stanowią formy zabezpieczenia dowodu z przesłuchania świadka i nie mogą zostać wykorzystane w procesie w zastępstwie protokołów przesłuchań.

Wszelkie oświadczenia, wypowiedzi, komentarze świadka lub podejrzanego wypowiedziane poza protokołem zeznania lub wyjaśnienia nie mogą stanowić dowodu, gdyż w istocie nie są to zeznania ani wyjaśnienia lecz jedynie nieformalne wypowiedzi tych osób.